Cruceiros

Cruceiro na Braña

Os cruceiros son unha das máis características e orixinais manifestacións da arquitectura popular galega, son cruces de pedra que aparecen normalmente nos atrios das igrexas, nas entradas aos cemiterios, nas encrucilladas de camiños para protección dos camiñantes e santificando espazos relacionados con crenzas pagans que son cristianizados co propio cruceiro.
Neste sentido algúns autores datan a orixe dos cruceiros nos menhires prehistóricos que logo se cristianizaron añadiendoles a cruz.
A construcción do cruceiro faise en pedra e está formado por cinco partes básicas:
Plataforma, bancadas-gradas ou parte inferior.
Pedestal, base onde se apoia a columna.
Varal, columna ou fuste, ás veces con peanas ou seccións e peanas.
Cruz, onde adoita haber unha representación da Crucifixión ou da Piedade.

PLATAFORMA

É un asento graduado e caracteriza o "calvario"

PEDESTAL

Non é totalmente unha base da columna, senón o resto do monolíto en que se colocaban as primeiras cruces dos camiños. Algunhas veces pódense ver talladas nel a caveira, soa ou en compañia da serpe (morte e pecado)

Algúns cruceiros dependentes de igrexas o santuarios, teñen ao pé da plataforma unha mesa de pedra na que se pousan os santos nas procesións.

VARAL

É a columna da Cruz, case sempre cilindrica ou octogonal. No varal é fácil ver esculpidos caveiras, serpes, píntegas e outras figuras simbólicas, tamén santos e a representación do paraiso terreal co pecado orixinal.

CAPITEL

Vai encima da columna, a maioría son jónicos, con volutas aos lados saíndo dun ramo de frores, tamén abundan os circulares e cuadrangulares. Superpostos adoita haber motivos simbólicos que concordan coas figuras da Cruz.

No lado da crucifixión adoítase representar unha caveira e no lado da virxe un sol, no capitel é onde se colocaban farois de aceite para iluminar o cruceiro. Esta costume aínda consérvase nalgunhas vilas pequenas e aldeas.

CRUZ

É a parte principal do cruceiro, no anverso móstrase o suplicio de Jesús e no reverso a dor de María. A cruz tardó en mostrarse como crucifixo xa que os antigos cristiáns non concebian unha relixión fundada por un Deus ajusticiado polos homes.

Pasaron varios séculos para que o signo da cruz representada nas catacumbas deixase de ser un simple adorno para converterse no símbolo fundamental do cristianismo.

Co triunfo do dogma da Encarnación tras as primeiras controversias teolóxicas, o crucifixo faise paso como obxecto de culto público. O primeiro crucifixo esculpido en pedra aparece nas cruces celta-britanicas no século VII.

Cruceiro nun camiño en Castroverde

Os primitivos cruceiros galegos de tipo gótico, son simples copias en pedra das cruces procesionais de metal, non será ata o século XVII cando o cruceiro galego chegou a ser tal e aparece no reverso da cruz a Virxe das Angustias e establécese un equilibrio entre a dor do Fillo e a dor da Nai.

É costume tamén expresar a dobre natureza de Jesús mediante o sol e a lúa (divina con luz propia e humana con luz reflectida).

É difícil atopar en Galiza as tres cruces do calvario, frecuentes en Bretaña, con todo partindo dos tipos comúns do cruceiro existen algúns calvairos feitos na mesma pedra.

Os cruceiros adoitanse situar xeralmente nos recintos da igrexa e nas cruces de camiñós sendo esta última a mais habitual, tamén pódense atopar no interior dos cemiterios e algúns nun camiño.

Os motivos da súa construcción son diversos, pero predomina o motivo da devoción, tamén se constrúen cruceiros por ofrecemento ou para que roguen pola alma de quen o construiú.

O cruceiro serve tamén como indicador dun lugar especial de culto ou un espazo sacro cunha enerxía especial. Serve tamén o cruceiro como protección do viandante nunha encrucillada de camiños.

Nalgúns cruceiros é costume o seu uso como parada tradicional en procesións ou enterros.

Tamén pervive o seu uso como viacrucis e a tradición de colocar flores ou velas. Outras tradicións están menos arraigadas como é o uso curativo de enfermidades ou "mal de ollo". As lendas din que a Santa Compaña acode aos cruces de camiños onde non hai cruceiros.

Historias do muiño

Unha noite non muiño,

unha noite non é nada.

Unha semaniña enteira

iso se que é muiñada

O muíño, o muiñeiro, é o centro da picaresca, o lugar onde os galáns cortellan ás mulleres que alí van moer o seu gran:

Ou muño non é muiño

que é a capela dos ratos

onde se daban os bicos

e mailos moitos abrazos.

Tomar o muíño como centro dos amores, que poden ser entre o muiñeiro e unha muller extraña, a muiñeira e un viaxeiro, ou entre dúas persoas que nada teñen que ver co muíño; é unha constante no folclore galego e europeo:

Mui muiño, mui muiño,

bótame a fariña fora

que a filla da muiñeira

ten un cantar que namora.

Quizais debido a este cantar enamoradizo das molineras, xurdiu de aquí o baile tradicional máis coñecido de Galicia, que recibe o nome da propietaria do muíño: " muiñeira". O muiñeiro non é en si un home artesán, pois poucos coñecementos requírense para levar a cabo a moenda. Tampouco adoita gañar grandes cantidades, pois cobra nunha parte do que el moeu. O traballo adóitase realizar de noite, e isto dálle un certo carácter máxico que, como non, todo oficio artesanal posúe:

Fun ó muiño do meu compadre,

fun polo vento e vin polo aire.

Estas son cousas de encantamento

ir polo vento e ir polo aire

En fin, pouco queda xa disto e en contra do que sucede noutros oficios artesanais, aquí non se está producindo ningunha resurrección nin apoio de ningún tipo.

A ofrenda

As doazóns de carácter relixioso que os nosos veciños tiñan que soportar vense nun testamento dun veciño do século XIX no que pon: "a cada unha das dúas funcións fúnebres de enterro e honras, asistan incluído o párroco 12 sacerdotes que celebren a misa, a cantada, vixilia, do responso e solemnidades de estilo,concorrendo ao efecto a cera das confrarías de que é irmán, ofrendando a cada unha coa esmola de 8reais".
A ofrenda semella que comezou sendo unha dádiva pero xa no século XVII aparece convertida nun dereito do abade, "coa igrexa topamos" do mesmo xeito que o décimo, a primicia e a oblata, sen perder por iso o seu carácter expiatorio.

No antigo réxime a ofrenda era na práctica unha obriga que dificilmente se podía pasar por alto. Nalgunhas dióceses por exemplo no século XVI o bispo impuña a ofrenda de xeito ben perentorio "mandamos que todas as misas de enterro, ofrenden pan, viño, cera e as outras cousas que acostuman ofrecer".
Para non deixar ningún cabo solto, se o defunto no testamento non deixaba que se fixera ofrenda ou morrera sen testamento os herdeiros debíana facer, xa que os bispos estipulaban o criterio de ser "conforme piden a calidade do defunto e a súa facenda".

Con todo, isto non satisfacía a algúns clérigos, que polo século XVIII preocupados polo feito de que a caridade estivese "tan arrefriada" estimaban que non chegaba con poñer as especies que había que ofrendar (pan, viño, carne...) senón que había que especificar con máis precisión, para evitar que o herdeiro atendese máis o seu proveito que o das ánimas do defunto.

En sinal de expiación dos seus pecados a persoa deixaba a ofrenda no testamento. As súas familias entregábanlla ao cura da parroquia o día do enterro e en ocasións o domingo ou domingos seguintes.

Samaín

O Samaín (Samhain), foi a celebración máis importante do calendario celta, Samaín significa etimoloxicamente "final do verán", representaba o ritual da última colleita e o regreso dos rabaños aos cortes.
O mundo celta, asociaba a noite de Samaín co momento en que o "sidh", o outro mundo celta, se abría aos vivos, por iso, esta celebración era o momento idóneo para render culto aos antecesores falecidos.

Ao longo da noite do Samaín, as almas volvían camiñar sobre a terra, os espíritos dos familiares eran benvidos e preparábanse alimentos para eles, pero non obstante, os espiritos malignos debían ser escorrentados, polo que os celtas, introducían velas no interior das caveiras dos inimigos derrotados e colocábanas nos cruzamentos dos camiños e nos castros.
Outros estudos, revelan que os celtas, ahuecaban nabos e no seu interior poñían carbón ardente para iluminar o camiño de regreso ao mundo dos vivos aos espíritos dos seus familiares, e de paso protexíanse dos malos espíritos.

Roda do ano celta

Coa imposición da nova relixión -o cristianismo- a festa pagá do Samaín, cristianizouse e comenzou a coñocerse como o día de "todos os santos", cuxa traducción en ingles é "All Hallow´s Eve" de aí a expresión actual de Halloween.

A pesar de todos os esforzos levados a cabo pola igrexa católica, algúns pobos de orixe celta, sobre todo os irlandeses, seguiron celebrando a tradición festiva da noite de Samaín, o 31 de outubro, dende o ano 100 d.C.
En Galiza, esta festa levaba unhas décadas esquecida, pero nos últimos anos estase a volver recuperar grazas ao traballo realizado nas escolas e en varios concellos.

Pallazas en Millares

Pallaza en Balouta

É posible que hai uns 300 anos aínda houbese pallazas na nosa aldea. 

Pois nun documento dunha partilla de bens do ano 1711, aparecen mencionadas na aldea veciña de Abrairas. Unha pallaza ou palloza é unha casa de planta oval ou redonda, que está feita de pedra, madeira e cuberta de palla. No escrito tamén se lé que as pallazas eran divididas nas partillas.

Hoxe só se conservan algunhas na comarca dos Ancares.

A última construción cuberta con palla en Millares debeu ser o hórreo de Brañas pola década de 1980.

Hórreo cuberto con palla, casa Brañas, Millares

As pallozas son a evolución das vivendas dos castros galegos. A palloza fixo perdurar ao longo do tempo o reflexo das vellas cabanas celtas. Foron os informantes romanos (Estrabón, Pomponio Mela, Plinio e Lucio Anneo) os primeiros en transmitirnos textos descritivos da Galiza daquela época e dos seus habitantes aos que chamaron celtici ou keltikoi, é dicir, célticos.

A actual presenza nalgúns países europeos de elementais tipos de construcións de cubertas vexetais (as casas de turba de Islandia, algunhas tipoloxías da edificación rural en Bretaña ou Irlanda,...) fai chegar á actualidade unha arquitectura que, partindo das long-houses viquingas, ou das cruck houses inglesas, foi a base das construcións atlánticas durante boa parte da Idade Media. Pero en ningún ámbito se poderá atopar unha arquitectura na que se poida seguir a evolución histórica das súas edificacións como no País Galego.

A pena do allo

Chamase Pena do Allo a unha rocha e ao monte que hai arredor dela, petencente á nosa parroquia. Está cuberta cse totalmente de briófitas.

Situase cerca da nosa aldea próxima ó camiño antigo que ía de Millares á parroquia de Cubilledo.

Que allo lle da nome á rocha e o lugar circundante?. Investigamos e por alí hai tres especies vexetais silvestres que teñen un bulbo subterráneo: Romulea bulbocodium, Hyacinthoides non-scripta e Narcissus triandrus, pero o que realmente abunda é unha planta con follas longas e flores brancas parecidas ás dos allos que se botan na horta (Allium sativum).

A Pena do Allo, uces, toxos, carqueixos e piñeiros.

Supoñemos que este allo silvestre de nombre científico Simenthis planifolia é o que da nome a este sitio. De feito nesa pena hai algún allo, parece que o enigma está resolto.

Ata a década dos anos 1980 pola Pena do Allo pastoreaban as cabras, e antes tamén se ten botado cereal, ou collíanse toxos ou facíase carbón vexetal.

Hoxe hai corzos, algún xabaril, piñeiros e moita abundancia de uz, carqueixa e toxo.

As Regas

As Regas, é un lugar da parroquia onde levaban pastar as ovellas os nosos veciños. 

Levaban os rabaños cruzando pola Requeixada e as Canceleiras ata chegar ás Regas, na foto aérea da nos aldea do ano 1945 a máis antiga que temos, vense os camiños que atravesaban daquela pola Requeixada. Estas fotos fixéronas os estadounidenses durante a II guerra mundial nos voos de transporte militar entre Xibraltar e Francia desviándose das rutas sen que se enterara o réxime ditatorial franquista colaborador dos nazis.

Os pastores gardaban nas Regas unhas potas e cocían cachelos para merendar con outros alimentos que levaban nun fardelo da casa, a auga tíñana alí e as patacas collíanas das leiras cando pasaban para o monte coas ovellas.

Algunhas veces si se descoidaban o lobo matáballes algún animal, tamén xogaban a facer prados e leiras no chan.

Cando volvían cos rabaños do monte ao chegar á aldea xebrábanos.

O nome das Regas é un derivado de rego que alude á abundancia de canles ou regos de auga, tamén ten as acepcións de terreo pantanoso, prado con herba ou depresión do terre o entre montañas pola que flúe ou fluíu un curso de auga.

As ovellas que tiñan eran de raza "Ovella Galega" catalogada en perigo de extinción polo Real Decreto 2129/2008, de 26 de decembto, polo que se establece o Programa de conservación, mellora e fomento das razas gandeiras.

Esta raza con orixe en Galiza posúe unha historia moi unida ao pobo galego, as ovellas levan entre nós dende fai 5.000 ou 6.000 anos, é dicir, dendo o neolítico. Nos poboados celtas dos castros, predominaban as ovellas fronte a o gando vacún.

No 2014 só había 4.335 exemplares.

A gadaña

A gadaña non é unha ferramenta que saiba manexar calquera. Poucas sobreviven na nosa aldea. 

Antigamente facían competicións de sega nos prados. Se fora deporte olímpico seguro que algún veciño noso estaría na selección galega.

Esta ferramenta agrícola dotada de folla de ferro que produce son ao ser batida con outro ferro ou cunha pedra, foi usada cono instrumento musical en diversas zonas de Galiza.   Normalmente recorríase a elas para acompañar un canto no marco dunha tarefa agrícola, ben para facer un descanso na mesma, ben para celebrar o seu remate parcial ou total.

Ademáis de práctica hai que ter resistencia. Hai que ter xeito como vemos no vídeo: o gadañeiro ten que levar a gadaña nin tan cerca que chegue á terra, nin tal alta que deixe a herbadesaproveitada.

Tamén parece que o mellor sitio para non se enfurruxa a gadaña no inverno é o fume que lle da protección.

Outro apeiro parecido é o gadaño. Era utilizado para coller os toxos.

Poucos veciños quedan que saiban cravuñar unha gadaña. De tanto segar o fío ponse cego. O mango da gadaña non é coma o de outras ferramentas agrícolas que dura no sitio ata perecerpor algunha razón. Cando se cravuña a folla, hai que desmontalo. Para cravuñar vaise petando coa piqueta sobre a ingre.

Cada segador leva a súa cudeira pendurado do cinto e dentro a pedra de afiar. A codeira era de corno de vaca.

Adiviña:

Cal é o animaliño que pasa pola herba e deixa un camiño?

Ditos:

Se queres ter bo prado, mal pacido e ben gadañado.

A gadaña quere forza e maña.

Hai que sacalas gadañas... (ante inxustizas).

O traxe galego

O traxe galego é a vestimenta tradicional que o pobo galego usaba para as súas actividades ata ben entrado o século XX. Existen diferenzas entres os traxes usados para traballar, ir á feira e os dos días de festa.
Nalgunhas fotos do século pasado dos nosos veciños apréciase algún vestixio do traxe galego. 

A indumentaria variou ao longo dos séculos segundo os materiais de que dispoñía o home, o costume, o poder económico e, sobre todo, o clima, pois non pode ser igual a dunha terra con invernos húmidos e fríos que outra onde son secos e temperados.

Dende a prehistoria, pasando por todas as invasións, unhas veces triunfaron as modas dos vencedores e outras as dos vencidos, sen esquecerse das imposicións relixiosas, de decisiva importancia ao longo da historia, pois o clero era o encargado de xulgar se unha peza ou modelo estaban de acordo co que se consideraba decente. Non vestía igual unha moza solteira que unha casada ou viúva. 

Houbo ocasións en que non estaba ben visto tela pel moura, xa que era sinónimo de traballo ao aire libre, e, tendo en conta isto, a xente procuraba ir ben tapada para que non lle dera o sol.

O conxunto do traxe que se considera tradicional, tanto o feminino como o masculino, empézase a configurar na segunda metade do século XVIII. Publícanse as primeiras galerías de traxes populares impulsados polo nacente romanticismo que admira todo canto sexa pintoresco, diferente e popular.

O traxe tradicional é un dos elementos propios da identidade dun pobo, pero non só do galego, pois o mesmo está a suceder en toda Europa. Na década dos anos 20 do século pasado aínda se podían ver algunhas persoas maiores co traxe tradicional ou con varias pezas, que foron as derradeiras que o usaron.

O vestido en xeral transformouse totalmente ao longo duns cen anos ata as primeiras décadas do XX, non quedando dende entón máis que algúns vestixios.

Logo, de ser cotián pasou a formar parte do folclore. Os que o vestimos no sucesivo, tanto homes como mulleres, non é máis que como traxe folclórico, cinguíndose exclusivamente o seu uso a determinados actos e días de carácter festivo.

A mestra andaluza

Escola en Millares

Polos anos 20 do século pasado houbo na escola de Millares unha mestra andaluza. Temos unha carta dela do 30-12-1928 dende o seu seguinte destino: Montecorto en Málaga. Habendo mestres na nosa terra, o goberno traíanolos de fóra (Andalucía, etc) e non ensinaban en galego, no noso idioma propio. A pesar de que algún quixera ensinar en galego estaba prohibido. O noso xenial Castelao achéganos nas súas viñetas a realidade do noso país.

Naquela época os nosos veciños soportaban a ditadura do militar Primo de Rivera apoiado pola monarquía. Entre outras decisións do ditador están: decreto que prohibía o uso doutra lingua que non fose o castelán, nin de símbolos como bandeiras vascas, galegas ou catalás, restrinxíronse as liberdades políticas, disolveu os concellos, anulou o sistema de representación, suspendeu as garantías constitucionais, pechou varios xornais así como as universidades de Madrid e Barcelona. 

As condicións de traballo eran pésimas e a dura represión sobre os obreiros. O imperialismo e nacionalismo español nas guerras de Marrocos seguiu matando moitos soldados (entre eles veciños da nosa parroquia). Favoreceu os oligopolios, moitos deles en mans de empresarios vinculados á ditadura. A ditadura empeorou drasticamente a situación da Facenda Pública, cada vez máis endebedada. O endebedamento arrastraríase máis aló da ditadura, condicionando a  política económica da posterior Segunda República.

Ronda 30-12-1928
...No quiero pensar lo que estarán Uds. Pensando porque no les hemos escrito, y dirán que somos unas informales, o que los hemos ya olvidado. Pués no señora que, no hemos escrito antes porque empezando por mi y acabando por Manolita hemos llevado una buena temporada de males. Ya gracias a Dios estoy bien pero me he llevado mala casi tres meses.
Lo primerito que hago es desear... Y que conste que mi promesa de haceros una visita no la olvido, que yo os quiero mucho porque nos trataron Uds. con mucho cariño, y les estamos muy agradecidas tanto yo como Manolita y papá.
Todos los domingos me acuerdo de cuando ibamos juntos casi todo el pueblo a Misa, y por el camino cantábamos para ensayarnos, y luego en la Iglesia ninguna queríamos ser las primeras en contestar. ¿ Se acuerda Ud?

Cuando me contesten, me dicen si saben muchas coplas nuevas y como anda la maestra que hay ahora de cánticos, si ensaya con Uds. y si es buena con los niños. ¿Hace este año mucho frío? Por aquí está el tiempo muy hermoso, y en el pueblo de Montecorto que es donde ahora tengo la escuela, no hace nada de frio. Le dá Ud. Muchos recuerdos a los de Escobar... Brañas... Trabada... Casanova... a la familia de Otilia... a los de Alfonso... a mis vecinos señora Rita y su hija y marido...a Estrella, Domingo y señora Mª Pepa... familia de Faustina...Genoveva...madre de Ermitas... Guadalupe... y todas las familias de Braña y Fonteo. Al ciego de "la Puente" y los de "Leitero" ... y a todas las mozas y mozos, a Mª Antonia la de las telas y a todos en general....y
cuente Ud. con el cariño de su amiga.
Cuando la tenga le voy a mandar una fotografia. Dolores.

A mestra escribe "la Puente" e "Leitero" cando os nomes de sempre son A Ponte e Leiteiro. Supoñemos que non é por falta de respecto dela, senón que é debido ás influencias das políticas educativas do goberno español de exterminar o idioma galego naquela época.