A pena do allo

Chamase Pena do Allo a unha rocha e ao monte que hai arredor dela, petencente á nosa parroquia. Está cuberta cse totalmente de briófitas.

Situase cerca da nosa aldea próxima ó camiño antigo que ía de Millares á parroquia de Cubilledo.

Que allo lle da nome á rocha e o lugar circundante?. Investigamos e por alí hai tres especies vexetais silvestres que teñen un bulbo subterráneo: Romulea bulbocodium, Hyacinthoides non-scripta e Narcissus triandrus, pero o que realmente abunda é unha planta con follas longas e flores brancas parecidas ás dos allos que se botan na horta (Allium sativum).

A Pena do Allo, uces, toxos, carqueixos e piñeiros.

Supoñemos que este allo silvestre de nombre científico Simenthis planifolia é o que da nome a este sitio. De feito nesa pena hai algún allo, parece que o enigma está resolto.

Ata a década dos anos 1980 pola Pena do Allo pastoreaban as cabras, e antes tamén se ten botado cereal, ou collíanse toxos ou facíase carbón vexetal.

Hoxe hai corzos, algún xabaril, piñeiros e moita abundancia de uz, carqueixa e toxo.

As Regas

As Regas, é un lugar da parroquia onde levaban pastar as ovellas os nosos veciños. 

Levaban os rabaños cruzando pola Requeixada e as Canceleiras ata chegar ás Regas, na foto aérea da nos aldea do ano 1945 a máis antiga que temos, vense os camiños que atravesaban daquela pola Requeixada. Estas fotos fixéronas os estadounidenses durante a II guerra mundial nos voos de transporte militar entre Xibraltar e Francia desviándose das rutas sen que se enterara o réxime ditatorial franquista colaborador dos nazis.

Os pastores gardaban nas Regas unhas potas e cocían cachelos para merendar con outros alimentos que levaban nun fardelo da casa, a auga tíñana alí e as patacas collíanas das leiras cando pasaban para o monte coas ovellas.

Algunhas veces si se descoidaban o lobo matáballes algún animal, tamén xogaban a facer prados e leiras no chan.

Cando volvían cos rabaños do monte ao chegar á aldea xebrábanos.

O nome das Regas é un derivado de rego que alude á abundancia de canles ou regos de auga, tamén ten as acepcións de terreo pantanoso, prado con herba ou depresión do terre o entre montañas pola que flúe ou fluíu un curso de auga.

As ovellas que tiñan eran de raza "Ovella Galega" catalogada en perigo de extinción polo Real Decreto 2129/2008, de 26 de decembto, polo que se establece o Programa de conservación, mellora e fomento das razas gandeiras.

Esta raza con orixe en Galiza posúe unha historia moi unida ao pobo galego, as ovellas levan entre nós dende fai 5.000 ou 6.000 anos, é dicir, dendo o neolítico. Nos poboados celtas dos castros, predominaban as ovellas fronte a o gando vacún.

No 2014 só había 4.335 exemplares.

O nabo

Os nabos son un dos cultivos máis típicos de Galiza polas condicións climáticas axeitadas para o seu crecemento. 

Como hortaliza típica da nosa terra, é un dos ingredientes básicos para a realización dalgúns dos pratos máis representativos da nosa cociña, por exemplo o caldo de nabizas, o cocido (constituído fundamentalmente de carne de porco, touciño, chourizos, patacas e cimos) ou o lacón con grelos.

Constitúe un elemento diferenciador respecto da cociña tradicional doutros países. Os termos relacionados co nabo son unha referencia continua na cultura galega, a través de cantigas, refráns, frases feitas e adiviñanzas.

Hai festas de exaltación gastronómica desta planta en varios concellos.
Seméntase entre agosto e setembro ciscando as sementes ao chou. Utilízase toda a planta como alimento para as persoas e o gando durante os meses de novembro a maio.

Palabras relacionadas co nabo:
Carola: raíz do nabo.
Cimo: gromo desenvolvido no nabo, do que saen as flores. Tamén se chama grelo.
Nabiña: semente do nabo. Para obter a nabiña hai que plantar nabos coas nabizas cortadas. Unha vez floreen e teñan a casula póñense ao sol para que abran e saia a nabiña.
Nabiza: folla tenra do nabo.
Nabo: ademais da planta comestible da familia das crucíferas, tamén ten significado popular de pene.

Ditos:

Non me toques o nabo = Non me toques o carallo = (non me molestes).
As nabizas piden unto; e os cimos, lacón ó punto.
De tal terra, tales nabos.
Nabo, nabiza e grelo, trindade do galego.

A carqueixa

Dende os albores da humanidade, o home utilizou as plantas a xeito de medicina, para curar todo tipo de doenzas.
A medicina popular desenvolveuse, durante séculos, pola observación empírica e mantívose de xeración en xeración, pola tradición oral.
A carqueixa (Pterospartum tridentatum, Genista tridentatum) é unha planta moi típica de Galicia, tamén se localiza en Portugal e no resto da metade occidental da Península Ibérica e no norte de Marrocos.

Nunha sociedade eminentemente rural a carqueixa era moi apreciada e empregada en multitude de aplicacións, tanto medicinais, como practicas: para acender o lume ou quentar o forno, para conservar os chourizos que tras o afumado se depositaban sobre carqueixas ou en aceite, como alimento do gando ou, xa seca, a xeito de estropallo, para limpar o chan, a madeira, os potes de ferro e a louza, por isto último en moitos lugares aínda lla coñece como lavacuncas.

Cando a carqueixa está tenra, as ovellas consúmena con fruición. Usouse tradicionalmente como cama para o gando así como estrumbo, ramaxe que se bota ao chan dos currais para que as vacas, ovellas e demais animais non pisen o barro e os charcos e que ao final se recolle como aboamento.
Crece sobre chans silíceos e pobres dende o nivel do mar ata os 1800 m. Non tolera a aridez, non soporta a sombra nin chans secos. É indicador de chans ácidos e moi pobres en nitróxeno. Críase nos chans sen cal.
É unha planta moi pirófita, que rexermola con facilidade despois dos incendios.
Nomes:
España: Carqueixa (Galiza e Asturias), Torogordo, Lavacuncas, Engordatoro, Chamosquina, Craqueja, Carquesia, Carquesa, Carqueja.
Portugal: Carqueja, Carqueijeira.
Usos medicinais:
Os baños do seu cocemento, xerais ou parciais, son contra a gota, reumas, perlesía, caídas.
Empregouse como medicinal, en moi diversas formas; como xarope para purificar o sangue e como diurético contra a gota. As súas flores empregáronse tamén para combater os catarros e bronquitis.
Purifica o sangue, os malos humores, evita apostémalas e os malos resultados dos golpes ou caídas bañando a parte mancada co xugo e bebendo algúns tragos do mesmo ou da flor que adoita habela nalgunhas boticas.
O seu olor é agradable e o sabor nada repugnante. Para beber cócese como o té e bótaselle algo de azucre. Cando o gando vacún se chea, con só comela, quítalle a inapetencia e fastío.

O loureiro

O loureiro forma parte da nosa paisaxe, en Millares podemos encontralo nos montes, nas eiras e mesmo nos xardíns, e aparece como suxeito principal en numerosas cancións, lendas e contos de tradición oral, como a seguinte canción antiga:

Desgraciado do loureiro

que está a beira do camiño

cada persoa que pasa

tíralle ou seu ramalliño.

Esta canción alude á gran cantidade de usos que ten o loureiro.

Ademais sobre o loureiro existe un dito antigo de que quen planta un loureiro nunca o verá crecer, aludindo ao lento crecemento da planta, aínda que  na cultura popular alude á morte de quen o planta.

Na cultura popular galega, o loureiro ten tres grandes aplicacións: como planta medicinal, como condimento e como protector contra as tormentas, os males de ollo e outras desgracias.

Esta é a aplicación que nos interesa neste articulo.

O LOUREIRO PROTECTOR:

Esta planta está dedicada ao deus Apolo, os emperadores coroábanse cunha coroa de loureiro, de feito o loureiro é un árbore de folla perenne que nunca seca, o que o converte en símbolo de supervivencia.

Quizais sexa consecuencia desta crenza, o costume de colocar no máis alto dunha casa recén construída un ramo de loureiro como protección e sorte para a casa e os seus moradores.

Tamén se cría que onde crecía un loureiro non caería  un raio, ata que se prohibiu o costume de plantar loureiros arredor das casas polo risco de incendio.

Ao mellor por iso, é un costume xeral colgar ramas de loureiro nas casas e nas cortes para protexerse de calquera enfermidade ou desgracia para as persoas ou os animais, ou queimar follas de loureiro bendito o domingo de Ramos durante as tormentas para conxurar ao raio.

Pensábase que o fume de loureiro é protector contra as malas presenzas, cando algún campesiño galego sospeitaba que algo malo entrara na súa casa, queimaba ramas de loureiro e exparexía o fume na casa ou na corte.

O loureiro úsase dende sempre para protexerse do mal de ollo, nalgunhas zonas de Ourense colocaban ao lado dos cadáveres, no velorio, un recipiente con auga bendita e unha rama de loureiro para protexer os visitantes do aire de defunto, outro costume era a de pasar a roupa por enriba do lume ao regresar do velorio, para purificarse, no lume queimaránse follas de loureiro.

Outros dos seus usos era como protector para o gando, ao que se ataba ao colo un ramo de loureiro bendito.

USOS.

O loureiro é cultivado nos xardíns coma árbore ornamental, as súas follas úsanse como condimento, se usan tamén en certos preparados farmacéuticos (para a reuma, o estómago...), en veterinaria utilízase contra os parasitos dos animais domesticos.

A súa madeira é usada en marquetaría, exhala unha agradable olor, ademais é unha madeira bastante dura.

Folla seca de loureiro

CULTIVO:

Pódese cultivar tanto por sementes coma por gallos de raíz ou de talo, en canto ao cultivo por sementes estas deben recollerse en zonas onde existan loureiros dos dous sexos, debendo recollerse só os froitos que están na planta e non os caídos no chan, porque estes xa adoitan estar fermentados, a inmersión das sementes na auga acelera a xerminación.

O loureiro é unha planta pouco esixente no que a chans se refiere, só require que sexan chans húmidos, soporta moi ben a poda, pero é sensible aos parásitos.

Flor do loureiro

Fruto do loureiro

TRADICIÓN:

En Galicia, en semana santa, adóitanse levar ramos de loureiro á igrexa, o Domingo de Ramos, para bendicilos, lévanse por tradición, é un costume, mesmo ás veces hai competencia para ver quen leva o ramo máis grande.

Ramo de loureiro para bendicir

***Propiedades do loureiro

Carbón vexetal

En Millares fíxose carbón vexetal ata a década do 1960. Obtíñase da uz negra (Erica australis) abundante na beira do carballal de Freixido e no da Marronda, tamén na ladeira da serra situada ó leste da Braña e de Millares (por exemplo no Val das Penas, Val da Fonte, etc...).

Uces na beira de Freixido

Era unha forma de sacar un can en certas épocas do ano alternando o traballo co coidado do gando. A cepa ou raíz de uz é a parte máis proveitosa desta planta. Cara ó fin do verán quítase a parte aérea do vexetal. Logo arráncanse as raíces con petas ou aixadas e xúntanse. Despois faise un furado grande no chan chamado foia, duns 0.60 m de fondo e 1.5 m de diámetro onde collan uns cinco ou seis sacos. Préndese o lume con fentos secos e póñense as cepas picadas en estelas por enriba enchendo a foia. No momento en que empeza a cocer a leña tápase con mofo e terróns dispostos ca herba hacia o carbón para que non o estrague. 

Foia

A temperatura oscila entre 400 e 700 °C. Ponse máis terra de forma que non entre osíxeno de ningunha forma, xa que, se respira algo quéimase todo. Así evítase a transformación en cinza. Déixase durante un día e agárdase ó segundo día para metelo frío en sacos e transportalo.

Os sacos cárganse nas bestas ou en machos aparellados con albardas e átanse con cordas para levalos a vender. Este carbón era o mellor para os ferreiros, é máis duradeiro e aporta menos calorías que o mineral. Tamén era moi apreciado nas cociñas e nos braseiros xa que o seu poder calorífico é moi superior ó da madeira. Ademáis do carbón feito en Millares, algún veciño tamén transportaba carbón á feira de Meira, que llo traían da zona de Freixo no concello da Fonsagrada. Podíase levar máis dunha besta, neste caso, ía cada unha amarrada ó rabo da que marchaba diante dela. 

Cepa de uz

Flor de uz

Os toxos

Cal é a planta mais típica de Galicia?, se miramos ó noso arredor en calquera época do ano, seguro que a nosa resposta será o toxo.

O toxo é un arbusto espiñento de flores amarelas moi rechamantes que se chaman chorimas, mide entre medio metro e tres metros dependendo da variedade, as súas follas son espiñas de entre 1 e 3 centímetros.

Crese que o toxo está en flor todo o ano, pero non é así realmente, en Galicia existen tres clases de toxo:

O toxo gateño é o máis pequeno de todos, non supera os 80 cm de
altura e florece a finais do outono.

Belezas locais